Oktay ÖZÜYE

En Az Gelişmiş Ülkeler" (EAGÜ), Birleşmiş Milletlerin 1971'de yaptığı
bir tanımlama. Bu tanımlamaya giren ülkelerin kalkınma süreçlerinde
yapısal nedenlerden kaynaklanan temel güçlükleri mevcut. B.M uluslararası toplumun bu ülkelere özel bir yaklaşım gösterilmesini ve karşılık
beklemeksizin destek vermesin! öngören bir program izliyor.

Kıstaslar

Bir ülkenin EAGÜ sayılabilmesi için üç kıstasa uygunluk koşulu aranıyor.

a)gelir düşüklüğü kıstası: kişi basma yıllık milli gelirin üç senelik ortalamasının 900 Dolar'ın altında olması (ortalama 1035'i aştığında bu gruptan çıkılmakta)

b)insan kaynaklarında zayıflık kıstası: beslenme, sağlık, ömür beklentisi eğitim ve yetişkin okuryazarlığı düzeylerim dikkate alan yaşam kalıntısı göstergesine uygunluk.

c)ekonomide çeşitlilik eksikliği kıstası: tarım üretimindeki istikrarsızlık, mal ve hizmet ihracatındaki istikrarsızlık, geleneksel olmayan faaliyetlerin (imalat ve hizmet sektörünün) ekonomideki ağırlığı, mal ihracatındaki sınırlı sayıda üründe yoğunlaşma ve ekonomik boyutların yetersizle unsurlarım kapsayan bir göstergeye uygunluk. Ayrıca ülke nüfusunun 75 milyonu aşmaması koşulu da aranıyor.

2000 yılında yapılan son inceleme neticesinde listeye Senegal'in de ekilmesiyle EAGÜ grubunda yer alan ülkelerin sayışı 49'a yükselmiş. Listeye girebilmek için yukarıdaki kıstaslardan üçüne de uygunluk gerekiyor. Liste dışı kalmak için ise en az iki kıstasta öngörülen düzeyin üstüne çıkabilmek gerek. Son on yıllık dönem içinde anılan listeden çıkma başarısını gösteren yegane ülke Botswana olmuş.

EAGÜ'lerin büyük çoğunluğu Afrika'da bulunuyor (35). Asya'da 8, Pasifik bölgesinde 5, Amerika'da ise l (Haiti) ülke bu statüde. Bu ülkeler önemli bir kısmı ya ada devlet ya da denize kıyışı bulunmayan devlet konumunda. 75 milyondan az nüfus kıstasına rağmen EAGÜ'ler dünya nüfusunun %10.7'sini (614 milyon) buna karşılık dünya üretiminin sadece %0.5'ini temsil ediyorlar.

Ekonomik ve Sosyal Durum

UNCTAD'ın yaptığı hesaplara göre, 1990-98 döneminde EAGÜ'lerde yıllık ortalama GSMH artışı %3.2 olmuş. Bu oran dünya ortalaması o an %2.5'un üstünde. Ne var ki genel üretimi yansıtan bu oran kişi başı la milli gelir olarak ele alındığında yıllık ortalama %0.9'a düşüyor. Bunda EAGÜ'lerdeki nüfus artış hızının dünya ortalamasının iki misli-n yakın oluşu temel neden. Bu alanda bölgeler arasında da önemli farklar görülüyor. 1990-98 döneminde kişi basma milli gelir Asya EAGÜ'lerinde ortalama %2.9 artmışken, Afrika EAGÜ'lerinde %0.4 b gerileme kaydedilmiş. Sonuçta 2000 yılı itibariyle, yıllık 900 $ per capita milli gelir esası benimsenmiş olmasına karşılık, 49 EAGÜ'den 38'inde bu rakamın 500$'ın altında olduğu, Etyopya, Afganistan, Cibuti Libya, Myanmar, Somali, ve Tuvalu da ise 100 $'a dahi ulaşamadığa görülüyor.

EAGÜ'lerdeki milli gelir düşüklüğünün nedenlerinden biri çoğu kez ekonomilerinin tek veya çok kısıtlı sayıda ana mala bağımlı, dolayısıyla dış etkilere çok açık olması. Bu durum milli gelirlerini arttırabilmiş AGÜ'ler açısından dahi öngörülebilirlik ve istikrar endişelerim getiriyor. Nitekim, 1988-1993 arasında EAGÜ'lerin ticaret hadleri %12 düşüş kaydetmiş, 1994-96 arasındaki kısa bir iyileşmeden sonra yeniden VB, daha ağır biçimde aleyhlerine dönmüş.

Üretim düşüşündeki bir diğer faktör siyasal istikrarsızlık. 1990-1998 döneminde gelir kaybına uğramış 22 EAGÜ'den 11'inde silahlı çatışma veya ciddi boyutta iç sorunlar yaşanmış.22 EAGÜ'ler sosyal göstergeler açısından da endişe verici bir görünüm içindeler. Ortalama ömür beklemişi 51 yıl (OECD üyesi ülkelerde 78), doğan her 100 bebekten 15'i 5 yasma gelmeden önce ölüyor, okuma yazma oranı, okula gitme oranı fevkalade düşük, eğitimde özellikle kızlar aleyhine ciddi bir dengesizlik var.

EAGÜ'lerde kişi basma sağlık harcamaları 1990'da 11 dolar iken (OECD'nin zengin ülkelerinde 1700 Dolar) bu rakam 1998'de neredeyse aynı kalmış, hatta Afrika EAGÜ'lerinde 8$'a düşmüş. Bu durum ömür beklentisinde de beklenen gelişmeyi engellemiş. Hatta bazı Afrika EAGÜ'lerinde, özellikle AİDS nedeniyle gerileme görülmüş.

EAGÜ'lerin bu üzüntü verici tablosuna bakarken, anılan ülkelerin önemli bir kısminin dünyanın en sıkıntılı afet bölgelerinde yer aldıklarım, çölleşme, kuraklık, sel, deprem, büyük fırtınalar gibi vahim doğal tehlikeler içinde yaşadıklarım da akılda tutmak gerekiyor.

Bütün bu unsurlar bir arada değerlendirildiğinde, EAGÜ'lerin gelecekleri açısından da iyimser olmak güç. UNCTAD'ın yaptığı hesaplar mevcut eğilimler ışığında, birkaç nadir istisna dışında, EAGÜ'lerin kişi basma 900$ milli gelir seviyesine varabilmeleri için en az 18 yıl gerektiğini, EAGÜ'lerin önemli bir kısminin bu düzeye 50-100 yılda hatta daha uzun  sürede ulaşabileceğini gösteriyor. Sosyal ve ekonomik göstergeler açısından biraz daha iyimser olunabiliyorsa da 2015 yılma ilişkin projeksiyonlardan, EAGÜ'lerin diğer ülke gruplarının ve dünya ortalamanın altında kalmaya devam edecekleri anlaşılıyor.

Uluslararası Toplum ve EAGÜ'ler

Uluslararası toplum EAGÜ'lerin bu endişe verici durumuna ilgisiz kalmamaya,kalkınmalarına kolektif gayretlerle yardımcı olmaya çalışıyor.Bu amaçla Birleşmiş Milletler çerçevesinde her on yılda bir toplanan "B.M. En Az Gelişmiş Ülkeler Konferansı" çerçevesinde bu ülkelerdeki durum ele alınarak uluslararası toplumun katkıları saptanıyor.

Anılan Konferanslardan üçüncüsü AB ev sahipliğinde 14-21 Mayıs 2001 tarihleri arasında Brüksel'de yapıldı.Amaç 1990 yılında Paris'te gerçekleştirilen İkinci Konferans'ta benimsenen kararlar ışığında elde edilen gelişmeleri incelemek ve 2000'li yıllarda neler yapılabileceğini görüşmekti.

İkinci Konferans'ta uluslararası toplum EAGÜ'lerin ekonomik ve sosyal alanda kötüye gidişini durduracak ve durumu tersine çevirecek önlemleri alma yükümlülüğünü üstlenmişti.Bu çerçevede, EAGÜ'ler ekonomik reformlara girmeyi,diğer ülkeler de dış yardımlarını arttırmayı kararlaştırmışlardı.Yardım veren ülkelerin kendileri için saptadıkları hedefler aşağıdaki gibiydi:

-GSYİH7larının %20 sinden fazla kalkınma yardımı sağlayan ülkeler için:bu çabalarını sürdürmek ve arttırmak

-GSYİH'larının %0.15'ini kalkınma yardımına ayıran ülkeler için:2000 yılına kadar bu oranı %20'ye çıkarmak.

-GSYİH'lerin %0.15'ini kalkınma yardımına ayırmayı yüklenmiş ülkeler için:bu hedefe beş yıl içinde varmak.

-yardım veren diğer ülkeler için:katkılarını hissedilir biçimde arttırmaya gayret etmek.

Paris Konferansı kararlarının uygulanmasında başarı sağlandığını ileri sürmek güc gözüküyor.90'lı yıllarda EAGÜ'lerin önemli bir kısmı ekonomilerini daha liberal hale getirmeye yönelik reformlara girişmiş,33 EAGÜ bu çerçevede IMF'in Yapısal Uyum Kolaylığı programından yararlanmış.Bir ülkeden diğerine farklılıklar bulunmakla birlikte anılan EAGÜ'lerin bu dönemde,mali sektör ile kamu işletmeleri dışında,oldukça önemli yapısal ilerlemeler kaydettikleri,özellikle fiyat serbestliği ve ticarete açılma açısından mesafe aldıkları anlaşılmakta.Reform çabalarına ara verilmesi hallerinde ise,bunun reformların sürdürülmesi iradesinin zayıflamasından ziyade bütçe hedeflerine ulaşılamamasından kaynaklandığı saptanmış.UNCTAD'ın incelemeleri 90'lı yılların sonunda EAGÜ'lerin ithalattan aldıkları vergilerin ortalama %20'nin altına indiğini,tarife dışı engellerin ise ihmal edilebilir bir düzeye düştüğünü göstermekte.Yine UNCTAD'ın 45 EAGÜ'yü kapsayan bir değerlendirilmesi,sermaye ve kar transferi açısından sadece 9 ülkede kısıtlayıcı bir rejim bulunduğunu,diğer ülkelerin serbest transfere veya oldukça liberal bir düzene geçmiş bulunduklarını ortaya koymakta.

Buna mukabil,kalkınma yardımı veren sanayileşmiş ülkelerin önemli bir kısmı yükümlülüklerini yerine getirememişler.Kalkınma yardımları anılan ülkelerde 1990'da GSYİH'nin %0.9'u düzeyinden 1998'de % 0.5'e düşmüş.Vaat edilen hedefi sadece beş ülke tutturabilmiş:Danimarka,Hollanda,Lüksemburg,Norveç ve İsveç.Yardımlarda azalma özellikle 50'li yılların sonlarında görülmüş.Reel değerler üzerinden yapılan hesaplar kişi başına kalkınma yardımının 1990'larda %45 düşüş gösterdiğini ve 2000 yılında 70'li yıllar düzeyine indiğini ortaya koymakta.Yardımların bu olumsuz eğilimi sonucu EAGÜ'ler 90'lı yıllarda beklenen ekonomik ve sosyal başarıyı sağlayamamışlar,dış borç yüklerini hafifletememişler.

Mayıs 2001'de yapılan III.Konferans EAGÜ'ler için 2001-2010 yıllarını kapsayan yeni bir eylem programının ve bir bildirinin kabulüyle sonuçlandı.Program insan merkezli bir yaklaşım öngörmekte,ulusal ve uluslararası düzeyde iyi yönetişimi (good governance),kurumsal iyileşmeleri,üretim kapasitesi artışlarını,ticaretin rolünün arttırılmasını,ekonomik kırılganlığın azaltılmasını,çevrenin korunmasını ve mali kaynak seferberliğini kapsamakta.

EAGÜ'lerin kendi kalkınmalarının sorumluluğunu öncelikle taşıdıklarını vurgulayan bir anlayışla kaleme alınan program,90'lı yılların başarısızlığını kabul eder bir biçimde,kalkınma yardımları konusunda on yıl önce kararlaştırılmış hedefleri aynen yinelemekte.Buna karşılık,borç yükünün hafifletilmesi çabalarına ve 'Ağır Borçlu Fakir Ülkeler' Highly Indebted Poor Countries"tasnifi içinde bazı ülkelerinin borçlarının silinebileceğinin belirtilmesi,en azından bazı EAGÜ'lerin göreceli rahatlamasına yol açabilecek nitelikte.

OECD'nin yardım veren sanayileşmiş ülkeleriyle benzer yükümlülükleri kabul etme durumunda olmayan Türkiye,Konferansta EAGÜ'lerin sorunlarının çözümüne şimdiye kadar olduğu gibi,bundan böyle de olanakları ölçüsünde katkıda bulunmaya çalışacağını belirtmiş,ülkemizin 1998'den bu yana EAGÜ'lerden 550 kalem malı gümrüksüz ithal etmekte olduğunu ve uzun dönemden beri bu ülkelere teknik ve mali yardım sağladığını duyurmuştur.

 En Az Gelişmiş Ülkeler
 (kişi başına milli gelir itibariyle)