Kanada parlamenter demokrasi ve anayasal monarşi ile yönetilen bir
federasyondur. Ülke 10 Eyalet (“Province”) (Ontario, Kebek [Quebec],
Manitoba, British Columbia, Saskatchewan, Alberta, Newfoundland and
Labrador, Nova Scotia, New Brunswick ve Prince Edward Island) ve 3 Bölgeye
(“Territory”) (Kuzeybatı Bölgesi, Yukon ve Nunavut) ayrılmaktadır.
Anayasa uyarınca yetkiler, eyaletler ile merkezi hükümet arasında
dağılmıştır. Federal hükümet, uluslararası ilişkiler, göç, ceza hukuku,
vergiler, ulusal savunma ve dış politika gibi konulardan sorumludur. Öte
yandan Eyaletler, eğitim, vergi, doğal kaynakların kullanımı, mülkiyet ve
medeni haklar, sağlık ve hastane sistemleri, sosyal güvenlik ve bölgesel
kurumlar gibi konulardan sorumludurlar. Gelişmiş bir âdem-i merkeziyetçi
yönetim sistemine sahip ülkede, Eyaletlerin dahi bazı alt bölgelere yetki
devretmesi sözkonusu olabilmektedir. Ülkenin yönetim anlayışında coğrafi ve
demografik özellikleri, birçok etnik grubun oluşturduğu çok kültürlü
toplumsal yapısının dinamikleri ve sınır komşusu ABD’yle olan yakın siyasi,
ekonomik ve kültürel bağları önemli rol oynamaktadır.
İngiliz Milletler Topluluğu (“Commonwealth of Nations”) üye devletlerinden
Kanada dahil 15 üyenin Devlet Başkanlığını III. Charles deruhte etmektedir.
Ülkenin “Kanada Kralı” sıfatıyla hükümdarı olan III. Charles’ı Kanada’da
Genel Vali (“Governor General”) temsil etmektedir. Genel Vali, genellikle
emekli olmuş eski politikacılar veya diğer seçkin Kanadalılar arasından
Kanada Başbakanının tavsiyesiyle Kral tarafından atanmaktadır. Genel Vali,
sabit bir görev süresi bulunmamakla birlikte, genellikle beş yıllığına
sözkonusu görevi deruhte eder.
Ülkenin yasama organı olan Federal Parlamento, Avam Kamarası (“House of
Commons”) ve Senato’dan (“Senate”) müteşekkil, İngiliz mahreçli Westminster
modeline dayalı iki kamaralı bir meclistir.
Senato’nun 105 üyesi, Başbakanın tavsiyesiyle Genel Vali tarafından atanır
ve 75 yaşında mecburi emekliliğe ayrılana kadar görev yapar. Senato’da
ülkenin her Eyalet ve Bölgesinin temsil edilmesini sağlamak amacıyla,
senatörlerin 24’ü Ontario eyaletinden, 24’ü Kebek eyaletinden, 24’ü ülkenin
Atlantik Okyanusu kıyısındaki üç eyaletten ve bir diğer 24’ü batı
eyaletlerinden, altısı Newfoundland ve Labrador eyaletinden ve birer üye
ise de ülkenin kuzeyinde yer alan Bölgelerin her birinden belirlenmek
suretiyle atanır.
Öte yandan, Avam Kamarasının üyeleri tek turlu dar bölge seçim sistemiyle
belirlenir. Ülkenin nüfus nispetince bölündüğü 338 seçim bölgesinin
(İngilizce “riding” veya “constituency”, Fransızca ise “circonscription” ya
da “comté” olarak adlandırılır) her birinden bir üye seçilir. Avam
Kamarasında en çok milletvekili bulunan siyasi partinin lideri, Genel Vali
tarafından Başbakan olarak atanır ve federal Bakanlar Kurulu’nu kurmakla
görevlendirilir.
Ülkenin yargı erki, federal ve eyalet düzeyinde çeşitli mahkemelerden
oluşur. Hem federal hem de eyalet mahkemelerinin kararları Kanada Yüksek
Mahkemesinde (“Supreme Court of Canada”) temyiz edilebilir. Yüksek
Mahkemenin dokuz üyesi, Başbakan ve Adalet Bakanının tavsiyesi üzerine
Genel Vali tarafından atanır ve 75 yaşında mecburi emekliliğe ayrılana
kadar sözkonusu görevi deruhte eder. Diğer mahkemelerin hakimleri ise
federal Bakanlar Kurulu tarafından atanır.
Eyalet ve Bölge hükümetlerinin de federal yapıya benzer bir sistemleri
vardır. Herbir Eyaletin başkanı, Kanada Başbakanı’nın tavsiyesi üzerine
Genel Vali tarafından atanan ve Kral’ın Eyaletteki temsilcisi olarak görev
yapan Vali Yardımcısı’dır (“Lieutenant Governor”).
Ülkenin en önemli iç siyasi sorunlarının başında Kebek ayrılıkçılığı
gelmektedir. Kanada’nın kuruluş aşamasında egemen olan merkeziyetçi
yaklaşım, Fransız kökenli Kanadalıların çoğunlukta olduğu Kebek eyaletinin
direnci sonucunda değişime uğramış ve Kebek eyaletine bazı ilave
ayrıcalıklar tanınmıştır. Kebek’e tanınan ayrıcalıkları örnek gösteren
diğer eyaletler de daha özyönetimci bir tutum benimsemişler ve tarihsel
süreç içerisinde ülke bugünkü işleyiş biçimine kavuşmuştur. Kebek’in
bağımsızlığı için düzenlenen 1980 ve 1995 referandumlarından ise sırasıyla
%60 ve %50,6 oranlarında “hayır” oyu çıkmıştır.
20 Eylül 2021 tarihinde düzenlenen son genel seçimleri, oy oranında
Muhafazakâr Parti’nin gerisinde kalmakla birlikte, tek turlu dar bölge seçim
sistemi nedeniyle milletvekili sayısında önde olan, Başbakan Trudeau
liderliğindeki Liberal Parti kazanmıştır. Bununla birlikte, herhangi bir
parti tek başına hükümet kurmak için gereken 170 milletvekili sayısına
ulaşamamıştır. Kabine 26 Ekim 2021 tarihinde açıklanmış olup, Yeni
Demokratik Parti'nin (NDP) dışarıdan desteğini alan azınlık hükümetinde
Dışişleri Bakanlığına Ermeni toplumuyla yakın ilişkilere sahip olan Quebec
milletvekili Mélanie Joly atanmıştır. Ayrıca, Savunma Bakanlığına Ontario
milletvekili Anita Anand getirilmiştir. Bir önceki kabinede “Aile, Çocuk ve
Sosyal Kalkınma Bakanı” olarak görev yapan Somali kökenli Müslüman Ahmed D.
Hussen yeni kabinede “Konut, Çeşitlilik ve Katılımcılık Bakanı” olarak
görevlendirilmiştir.