Ali DİKİLİ (*)
I. Giriş
Bu makalede Arapların ekonomik bütünleşme çabalarının somut bir göstergesi olan Büyük Arap Serbest Ticaret Bölgesi (Great Arab Free Trade Area-GAFTA) hakkında genel bilgi verilecek, GAFTA uygulaması çeşitli açılardan yoruma tabi tutulacak ve söz konusu ekonomik bütünleşme çabasının, örneğin ortak pazar veya ekonomik birlik gibi, daha ileri noktalara ulaşıp ulaşmama şansı değerlendirilecektir. Makalede, ayrıca Sudan’ın GAFTA’ya üyeliğine ilişkin bir bölüm ayrılmıştır.
II. GAFTA Hakkında Genel Bilgi
Araplararası ekonomik bütünleşme çabaları uzun süre önce başlamıştır. Bu anlamda, 1945 yılında Arap Ligi kurulmuş; üye ülkeler arasında 1950 yılında Ortak Savunma ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması, 1953 yılında Araplararası Ticaretin Desteklenmesi ve Transit Ticaretin Düzenlenmesi Sözleşmesi ve 1957 yılında ise Arap Ekonomik Birliği Anlaşması imzalanmıştır. 1964 yılından itibaren ise Arap Ortak Pazarı kurulması gayretlerine şahit olunmuştur.
1981 yılında imzalanan Araplararası Ticaretin Teşviki ve Kolaylaştırılması Anlaşması, 1997 yılında yeniden gözden geçirilmiş ve 18 Arap ülkesi tarafından imzalanan GAFTA, 1 Ocak 1998 yılında yürürlüğe girmiştir. İlk etapta serbest ticarete geçişin her yıl %10 gümrük indirimi yapılarak 2008 yılında tamamlanması öngörülmüş olmakla birlikte, daha sonra, son iki tarife indirimi %20 uygulanarak 2005 yılı başından itibaren gümrükler tamamen sıfırlanmış ve ticaretin serbestleştirilmesi kabul edilmiştir.
GAFTA üyesi ülkeler; Bahreyn, B.A.E., Fas, Filistin, Irak, Katar, Kuveyt, Libya, Lübnan, Mısır, Sudan, Suriye, Suudi Arabistan, Tunus, Umman, Ürdün ve Yemen’dir. Cezayir’in de kısa bir süre içerisinde üye olması beklenmektedir. Anlaşmayı onaylamayan Arap Ligi üyesi diğer ülkelere ise Arap Ligi’ne programı onayladıklarını bildirdikleri tarihte sınırlayıcı tarifeler uygulanacaktır.
GAFTA’nın tüm mal ticaretini (tarımsal ve hayvansal ürünler, maden cevherleri ve madensel olmayan cevherler, yarı bitmiş mallar, Arapların ortak olduğu şirketlerin ürettiği mallar, Arap Ligi Ekonomik ve Sosyal Konseyi tarafından onaylanan listelere uyumlu olarak üzerinde mutabık kalınacak bitmiş mallar) kapsaması amaçlanmaktadır. GAFTA, üyeler arası ticarette tarifelerin yanısıra, eş etkili vergiler ve tarife dışı engellerin de kaldırılmasını öngörmekte, hizmetler ve yatırımlara ilişkin hususları ise kapsamamaktadır. Arap menşeli olmayan benzer veya alternatif ürünlerin meydana getireceği rekabete karşı Arap menşeli ürünlerin tedrici korunması konusunda karşı tedbir alınması ve Arap ülkeleri arasındaki ticaretin finansmanının kolaylaştırılması da diğer ana amaçlar arasında yer almaktadır.
Arap ülkelerinin kendi aralarındaki dış ticaret hacimlerinin toplamı, bütün dış ticaret hacimlerinin toplamının aşağı yukarı %8-9’unu oluşturmaktadır.
III. Sudan ve GAFTA
Sudan GAFTA’ya, az gelişmiş Arap ülkelerinin tabi olduğu özel muamele kapsamında, 12.9.2002 tarihinde katılmıştır. GAFTA uygulamasında, az gelişmiş ülkelere üye oldukları tarihten itibaren bir geçiş dönemi tanınmaktadır. Bu durumda, Sudan’ın Arap mallarına uyguladığı gümrük vergisi ve eş etkili vergileri 2004 yılından başlayıp 2010 yılı Ocak ayında bitecek şekilde her yıl eşit olarak (yıllık %20) azaltması gerekmektedir. Bununla birlikte, Sudan bu süre içerisinde GAFTA’nın sağladığı avantajlardan (gümrük vergisi veya eş etkili vergi ve harçlardaki indirimler ve üye ülkelerin ithalatta Sudan mallarına milli muamele ilkesini uygulamaları gibi) yararlanmaya devam edecektir.
Sudan’da GAFTA’ya üyelikten beklentiler; ülkede yatırımların artması, Arap kurumlarının az gelişmiş ülkelere verdiği teknik destekten yararlanılması, ithalatın meydana getireceği rekabetten korunmak için yedek parça ve ilaç gibi bazı ithal ürünlerde istisna tanınması, iç pazarda Arap mallarının daha çok yer alması, ithalatta alınan gümrük gelirlerinin azalmasına mukabil ihracatın artması, sınai ürünlerin rekabet gücünün artırılması, rekabet şartlarından dolayı kalitenin artması, Sudan’ın Arap ülkeleriyle bağlarının güçlenmesi ve tarımsal ürün ihracatının artmasıdır.
Sudan Dış Ticaret Bakanlığı’nın GAFTA ile ilgili biriminin irtibat bilgileri de aşağıda verilmektedir:
Ministry of Foreign Trade
Department of GAFTA
P.B. 11111
Gamia Street
Khartoum Sudan
Tel: 00 249 183 776933
Faks: 00 249 183 776359
E-posta: gafta@sudanmail.net
IV. GAFTA Uygulamasının Değerlendirilmesi
IV.1. Sıfır Tarife ve İstisna Listeleri
Sıfır gümrük vergisine ulaşma GAFTA’nın nihai amacı olmakla birlikte üye ülkelerin, en fazla üç yıl süreyle ülkelerine girişte gümrük vergisi uygulayabilecekleri ürünleri belirten istisna listesi (negatif liste) hazırlamalarına izin verilmiştir.
İstisna listelerinin kabarık olduğu görülmektedir. Örneğin, 1998’de istisna tutulacak ürünlerin sayısı 832 adet idi. Bu rakam GAFTA kapsamındaki 6.000 ürünün %14’ünü oluşturuyordu.
Diğer taraftan, istisna listesi uygulamasında sorunlar bulunmaktadır. GAFTA kapsamında istisna listesi sunmuş olan altı Arap ülkesi (Mısır, Ürdün, Lübnan, Fas, Suriye ve Tunus) 2003 yılında istisna listelerini kaldırdıklarını duyurdular. Ancak, Mısır, bu listeyi kaldırmasını GAFTA kapsamındaki Detaylı Menşe Kurallarına İlişkin Protokolun nihai hale getirilmesi şartına bağladı. Ancak, Ürdün ve bazı Körfez ülkeleri Arap Ligi Ekonomik ve Sosyal Konseyi’nin istisna listelerinin kaldırılmasına ilişkin kararında, istisna listelerinin kaldırılması ile detaylı menşe kurallarında bir sonuca ulaşılması konusu arasında bir bağ kurulmadığını belirterek bazı Mısır mallarının ihracatında gümrük vergisi uygulayabileceklerini belirttiler.
IV.2. Tarife Dışı Engeller
Tarife dışı engeller, ticaretin liberalizasyonunun önünde önemli bir engel oluşturmaktadırlar. Ticaret akışını doğrudan etkileyen bu engeller mali, parasal, idari ve teknik kısıtlamalar şeklinde olabilir. Üyeler, tarife indiriminin yanısıra tarife dışı engelleri de kaldırmak konusunda hassasiyet göstermek zorundadır.
GAFTA yürütme proğramı, sübvansiyon, koruma önlemleri ve anti damping vb. konulara ilişkin olarak üyelere uluslararası kuralların uygulanması çağrısında bulunmaktadır. Ne var ki söz konusu program, GAFTA üyesi ülkelerden 11’i halen Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) üyesi olmasına rağmen, DTÖ anlaşmalarına açıkça referansta bulunmamaktadır. Dolayısıyla tarife dışı engellerin nasıl kaldırılacağı belli değildir.
IV.3. Menşe Kuralları
Bir ürünün GAFTA’nın sağladığı tercihli muameleden yararlanabilmesi için Ticaretin Kolaylaştırılması ve Geliştirilmesi Anlaşması ile belirlenen menşe kurallarına uyması zorunluluğu vardır. Söz konusu menşe kuralları, bir veya birden fazla üye ülke sınırları içinde oluşan katma değerin, ürünün nihai ex-factory fiyatının %40’ından az olmaması gerektiğini ifade etmektedir. %40 oranı genel bir kural olup detaylı menşe kuralları belirlenene kadar uygulanacaktır ve geçici mahiyettedir.
Menşe kurallarına ilişkin detaylı bir protokol için müzakereler ise zorluklarla karşı karşıyadır. Örneğin, sanayi sektörü yeterince gelişmemiş Arap ülkeleri esnek menşe kuralları isterken sanayi sektörü gelişmiş Arap ülkeleri ulusal sanayilerini Arap menşeli olmayan ürünlerin rekabetine karşı korumak için daha sıkı menşe kurallarının uygulanmasını istemektedirler.
IV.4. Ortak Gümrük Tarifesi
GAFTA, üye ülkelerin Arap olmayan ülkelerden yaptıkları ithalatta ortak gümrük tarifesi uygulamalarını istemektedir. Bu konuda üyeler arasında müzakereler devam etmekte olup üye ülkelerin üye olmayan ülkelere uyguladıkları tarifeler arasında büyük farklılıklar olduğu için henüz bir sonuca ulaşılamamıştır.
IV.5. Anlaşmazlıkların Çözümü
GAFTA; sıhhi önlemler, ticaretin önündeki teknik engeller, tarife dışı engeller, işçi standartları ve çevre standartlarına ilişkin uygulamalar hakkında spesifik kurallar getirmemektedir. Üyeler arasında özellikle sıhhi önlemler ve ticaretin önündeki teknik engellere ilişkin birçok anlaşmazlık ortaya çıkmıştır. GAFTA’nın bu konularda bir düzenlemesinin olmaması ve kapsamlı bir anlaşmazlık çözme mekanizmasının da bulunmayışı, üyeleri ikili görüşmeler yoluyla çözüm arama veya birbirlerine misilleme yapma yollarına itmektedir.
IV.6. Rekabet Politikası ve Rekabet Hukuku
GAFTA Anlaşması’nda rekabet hukukuna ilişkin herhangi bir madde olmamasına rağmen üye ülkelerin rekabet politikalarının uyumlaştırılması istenmektedir. GAFTA üyesi ülkelerden sadece dördünün (Mısır, Ürdün, Fas ve Tunus) rekabet kanunu vardır. Diğer taraftan, GAFTA üyelerinin ticaret sistemleri, mevzuat ve politikalarının uyumlaştırılması için üyeler istişareler yapmaya davet edilmektedir, ancak bu konuda belirlenmiş bir süre yoktur.
IV.7. Fikri Mülkiyet Hakları, Devlet Tedariki, Uygunluk Değerlendirme ve Standardizasyon
GAFTA Anlaşması, üye ülkeleri fikri mülkiyet haklarının korunması ve devlet tedariki konularında istişareler yapmaya davet etmektedir. Bu istişareler henüz başlamamıştır. Diğer taraftan, Arap Standartlar Uyumlaştırılması Ajansı, standart ve kodların uyumlaştırılması konusunda çeşitli taslaklar hazırlamış, ne var ki söz konusu taslaklar çeşitli üye ülkelerin itirazları nedeniyle kabul edilmemiştir.
V. Sonuç
GAFTA uygulaması değerlendirildiğinde, anlaşmanın birçok konuda detaylı ve spesifik hükümler içermemesi nedeniyle üye ülkeler arasındaki uygulamalarda yeknesaklığın sağlanamaması, üyeler arasında yaptırım uygulayacak anlaşmazlıkların halli mekanizmasının kurulamaması, birçok konuda istisnaları içermesi ve üyelerin çoğunun ticarette yüksek korumacı kültüre sahip olan ülkeler olmaları gibi nedenlerle GAFTA’yı başarılı bir ekonomik bütünleşme örneği olarak görmek mümkün değildir.
Diğer taraftan, Arap ülkelerinin kendi aralarındaki dış ticaret hacimlerinin toplamı, bütün dış ticaret hacimlerinin toplamının aşağı yukarı %8-9’unu oluşturmakta, dolayısıyla Arap ülkelerinin ticaret akışı esas olarak Arap olmayan ülkeler ile olmaktadır. Bu durumda üye ülkeler kendilerini daha ziyade ikili anlaşmalarla bağlamak isteyeceklerdir. Dolayısıyla GAFTA’nın ilerde, örneğin ortak pazar veya ekonomik birlik gibi, daha geniş bir ekonomik bütünleşme türüne dönüşmesi beklenmemelidir.
Kaynaklar:
• Arab agricultural engineers review effects of free trade zone, Jordan Times, 23.5.2006
• Arab trade agreement may be fatal for Lebanon’s farmers, Will Rasmussen, Daily Star, 16.12.2004
• Economy too deserves an Arab Summit, Issam Jurdi, Al-Hayat, Beirut, 3.4.2006
• Egypt in an Arab-African-Sandwich: Are GAFTA and COMESA to be implemented?, Tamer Afifi, Conference on Middle East and North African Economies: Past Perspectives and Future Challenges, Brussels, June 2005
• http://www.bilaterals.org
• http://www.dtm.gov.tr
• Intra-regional Trade and the Greater Arab Free Trade Area, http://www.erf.org.eg/economic_00/html/body_intra-regional.html
• Whatever happened to GAFTA, Waleed Khalil Rasromani, The Daily Star Egypt, 17.4.2006
(*) Hartum Büyükelçiliği Ticaret Müşaviri