Elif ÇALIŞKAN (*)

- Dünyada herkese yetecek kadar yiyecek üretilmesine rağmen, 852 milyon kişi (ABD, Kanada ve AB’nin toplam nüfusundan daha fazla) gece aç uyuyor

- Her gün, açlık ve ilgili sebeplerle 25 bin kişi (başka bir deyişle 4  saniyede 1 kişi)  hayatını kaybediyor

- Açlık ve yetersiz beslenmeden kaynaklanan ölümler,  AIDS, sıtma ve tüberkülozun yol açtığı toplam ölümlerden daha fazla

- Her 5 dakikada bir, bir çocuk açlıktan ölüyor

- Açlık, genetik olarak nesilden nesile devam ediyor, her yıl 17 milyon çocuk, sadece anneleri yetersiz beslendiği için, normalden az kiloda doğuyor

- Her yıl 6 milyon çocuk, 5 yaşına ulaşamadan ölüyor. Yetersiz beslenme ve açlıkla ilgili hastalıklar, gelişmekte olan ülkelerde, ölümlerin %60’ına sebep oluyor

- Dünyada silahlanmaya yılda 1 trilyon dolar harcanırken, Dünya Gıda Programı aracılığıyla 2006 yılında yapılan toplam yardım 2,7 milyar dolar.

Milattan sonra ikinci binyıl geride bırakılırken, dünya devletleri, “kalkınma”nın en az uyuşmazlıkların halli kadar uluslararası gündemde önemli bir yer tutması gerektiği, hatta ülkeler arasındaki sorunların da büyük ölçüde gelişmişlik farkından kaynaklandığı düşüncesinden hareketle, yeni binyılın ilk on beş yılı sonunda ulaşılmak üzere, sekiz kalkınma hedefi belirlediler. Bunlardan birincisi, “Mutlak yoksulluk ve açlık sınırının altında yaşayan kişilerin sayısının yarıya indirilmesi”dir.

Açlık, iki şekilde ortaya çıkmaktadır. “Yetersiz beslenme” normal bir yaşam sürdürülebilmesi için gerekli minimum fizyolojik ihtiyaçları karşılayamayacak kadar az kalori alınması durumudur. Halihazırda, gelişmekte olan ülkelerde yaklaşık 815 milyon, geçiş halindeki ülkelerde 28 milyon, sanayileşmiş ülkelerde ise 9 milyon kişi yetersiz beslenme ile karşı karşıyadır. “Kötü beslenme” ise, yetersiz protein, enerji ve mikrobesin (vitamin ve mineral) alımı ve sürekli hastalık görülmesi durumudur.

Dünya üzerindeki, sayıları 800 milyonu bulan açlığa maruz kimselerin,
- 203.5 milyonu Sahra Altı Afrika’da,
- 519 milyonu Asya ve Pasifik’te (221.1 milyonu Hindistan’da, 142.1 milyonu Çin’de),
- 52.9 milyonu Latin Amerika ve Karayipler’de,
- 33.1 milyonu ise Yakın Doğu ve Kuzey Afrika’da yaşamaktadır.

Dünyada herkese yetecek kadar yiyecek bulunmasına rağmen, yetersiz beslenme ve açlık neden hala dünya üzerindeki her 7 kişiden birini etkilemeye devam etmektedir?

- Milyonlarca insanın,  sadece yaşamaya devam etmek için gerekli yiyeceği satın alabilecek kadar maddi gücü bulunmamaktadır.
- Bazı kişiler yiyecek temin edilebilecek yerlerle o kadar uzak mesafelerde yaşamaktadırlar ki, oraya ulaşabilmek için vasıta ve yol bile bulunmayabilir.
- Diğer yoksulların, ürün yetiştirmek için toprağı, tohumu veya uygun tarım aletleri bulunmamaktadır.
- Tarımla uğraşabilecek kadar şanslı olanların ürünleriyse, zararlı böcekler, kuraklık, sel veya savaş şartlarından dolayı yok olmaktadır.

Dünyadaki yardım örgütleri de, açlık sorununu hafifletmek ve mümkün olduğu kadar ortadan kaldırmak için,
- Acil durumlarda, açlıkla karşı karşıya kalan kişilere doğrudan gıda yardımı yapmak,
- Açlığı, ekonomik kalkınma vasıtasıyla azaltmaya çalışmak ve yoksullara, iş bulabilmeleri için, eğitim vermek de dahil, çeşitli şekillerde yardım etmek,
- Dengeli beslenme konusunda insanları bilgilendirmek,
- Dünyanın hızla artan nüfusunun sürdürülebilir şekilde beslenebilmesi için tarımı daha verimli hale getirmenin yollarını aramak,

gibi çalışmalar yapmaktadırlar.

Dünya Gıda Programı (WFP), işte bu, küresel sağlık ve refaha en önemli tehdidi oluşturan “yoksulluk ve açlık” olgusuna karşı, tamamen gönüllülük esasına göre çalışarak mücadele eden, doğal afetler, iç savaşlar veya sınır çatışmaları gibi nedenlerle ani açlığa maruz kalan halk kitlelerine insani amaçlarla gıda yardımı sağlayan, bu alanda dünyadaki en büyük yardım örgütüdür.

-WFP, savaş ve kuraklık gibi acil durumlarda, hızla harekete geçerek, insanların açlıkla karşı karşıya kalmamaları için müdahalede bulunmaktadır.
-WFP ayrıca, insanlara, hayat şartlarını geliştirmeleri için yardımda bulunarak, açlığa sebep olan esas etkenleri ortadan kaldırmaya çalışmaktadır. Yapılan gıda yardımı ödemeleriyle, yollar ve sağlık klinikleri inşa edilmesine yardım etmektedir.
- WFP, çocuklar için, okul beslenme projeleri de yürütmektedir. Bu projelerin bazıları, aileleri, kız çocuklarını okula göndermeye teşvik etmeye yöneliktir.

BM bünyesinde faaliyet gösteren Dünya Gıda Programı aracılığıyla, 2004 yılında,

- 113 milyon kişiye gıda yardımında bulunulmuş,
- 80 ülkede acil durum veya kalkınma projesi uygulanmış,
- Toplam 4.2 milyon ton gıda dağıtılmış,
- Gerçekleşen operasyonlar 3.1 milyar dolara malolmuş,
- Operasyonlarda 8829 kişi çalışmıştır.

WFP nasıl kurulmuştur?

1961 yılı Nisan ayında, Roma’daki Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) merkezinde ABD Barış için Gıda Programı (US Food for Peace Programme) Başkanı George McGovern, üç yıllık deneme süresi ile bir çok taraflı gıda yardımı programı kurulmasını önermiştir. Aynı yıl Kasım-Aralık aylarında FAO ve BM Genel Kurulu kabul ettikleri paralel kararlar ile WFP’yi üç yıllık deneme süresi ile kurmuşlardır.

Bu çerçevede, Şubat 1962’de WFP’nin ilk icra organı olan Hükümetlerarası Komitenin birinci oturumu gerçekleştirilmiş ve iki ay sonra Addeke Boerma WFP’nin ilk İcra Direktörü olarak atanmıştır.

6 Aralık 1965’te FAO Konferansı ve 20 Aralık 1965’te de BM Genel Kurulunda alınan paralel kararlar uyarınca WFP, çok taraflı gıda yardımına ihtiyaç olduğu sürece daimi olarak kurulmuştur.   

1996 yılından bu yana 36 üyeli Yönetim Kurulu tarafından idare edilen WFP’nin İcra Direktörü BM Genel Sekreteri ve FAO Genel Direktörü tarafından ortaklaşa atanmaktadır. İcra Direktörü’nün görev süresi 5 yıldır ve bir kez yenilenebilmektedir.  ABD uyruklu James T. Morris 5 Nisan 2002’de başladığı  görevini sürdürmektedir.     

WFP, yapısı itibarıyla iki ebeveyn örgüte sahiptir: BM ve FAO. Bu yapının etkisiyle, icra organı olan 36 üyeli WFP Yönetim Kuruluna 18 üye EKOSOK ve 18 üye de FAO Konseyi tarafından seçilmektedir.Yönetim Kurulunun 12 üyesi her sene yenilenmektedir.

WFP’ye üye ülkeler 5 ana grupta toplanmıştır. Bunlar, A, B, C, D ve E listeleridir. A listesinde Afrika, B listesinde Asya, C listesinde Orta ve Güney Amerika, D listesinde OECD ve E listesinde ise Balkan ve Orta Avrupa ülkeleri yer almaktadır. Ülkemiz D listesinde bulunmaktadır.

WFP Yönetim Kurulu, BM Genel Kurulu, FAO Konferansı, EKOSOK ve FAO Konseyinde belirlenen yönlendirme çerçevesinde WFP etkinliklerinin  denetimini yapmakta ve özel politikaları belirleyerek bunların yürütülmesini takip etmektedir. Bu çerçevede, Kurul, kısa ve uzun vadeli gıda yardımı politikalarını saptamakta, WFP’ın işleyişini kontrol etmekte, İcra Direktörü tarafından verilen program, etkinlik ve projeleri gözden geçirmekte, gerekirse değiştirmekte ve onaylamaktadır.

WFP Yönetim Kuruluna üye seçiminde, üye ülkelerin WFP’nin çalışmalarına hem maddi hem etkin doğrudan katılımları göz önüne alınmaktadır. Ülkemizin de bulunduğu D listesi esasında donör olan veya olmaları beklenen ülkelerden oluşmaktadır. WFP Yönetim Kurulu üyeleri, yazılı bir kural olmamakla beraber, genelde donör ülkelerden meydana gelmektedir.

WFP nasıl çalışmaktadır?

WFP’nin hedefi açlık içindeki yoksul insanları beslemek ve bu kişilerin açlık ve yoksulluk döngüsünü kırmaya yardımcı olmaktır. WFP, bu amaçla, acil durumlar ve kalkınma projeleri için gıda yardımı sağlamaktadır.
 
WFP, insani ve kalkınma çalışmalarını yürütmek için tamamıyla gönüllü katkılara bağlıdır. Katkılar nakit, gıda veya gıdayı yetiştirmek, saklamak ve kullanmak için gerekli temel maddelerden oluşabilmektedir.

WFP’ye yapılan nakdi ve ayni katkılar, hükümetler tarafından yapılabildiği gibi, hükümetlerarası ve hükümetdışı kuruluşlar ile özel teşkilatlar tarafından da gerçekleştirilebilmektedir. Katkılar, Genel Sekreter ve Genel Direktör tarafından düzenlenen ve WFP Yönetim Kurulunca tarihi belirlenen  konferanslarda taahhüt edilebilmekte, düzenli danışmalar sırasında açıklanabilmekte, donör hükümetler ve ikili kuruluşlar tarafından ihtiyaç sırasında taahhüt edilebilmekte ve  yapılan yardım çağrılarına yanıt olarak verilebilmektedir.

WFP’nin amaçları çerçevesinde Yönetim Kurulu tarafından dört program kategorisi oluşturulmuştur. Bunlar, acil ihtiyaçları karşılamaya yönelik gıda yardımlarını içeren “Olağanüstü Yardım Programı Kategorisi”, ekonomik ve sosyal kalkınmayı destekleyen gıda yardım programları ve projelerinden oluşan “Kalkınma Programı Kategorisi”, süregelen yardıma muhtaçlara ulaştırılan gıda dağıtımını düzenleyen “Süregelen Yardım Programı Kategorisi” ve ulaşım altyapısını düzeltmeye ve acil ve süregelen yardım ihtiyaçları için gıda yardımının etkili şekilde dağıtımını sağlamayı amaçlayan “Özel Operasyonlar Programı Kategorisi”dir. Sözkonusu kategorilere ilişkin olarak ve WFP’nin amaçları için yapılacak katkılar herhangi bir kısıtlama hakkı kullanılmadan program kategorilerine, bu kategoriler içindeki özel ülke programlarına  ve Yönetim Kurulu tarafından karar verilecek herhangi bir etkinliğe yapılabilmektedir.

WFP’ye katkı hususunda seçenekler mevcuttur. WFP tarafından yapılan bir yardım çağrısına yanıt verilebileceği gibi, mevcut projelerde kullanılmak üzere katkıda bulunulması da mümkündür. Bir başka deyişle, katkıların arzu edilen bir bölgeye kanalize edilmesi imkanı bulunmaktadır. Bu şekilde, belirli bir program tercih edilmediği takdirde, verilecek katkı WFP’nin kalkınma projelerinde kullanılmaktadır.

Yardımların ayni veya nakdi olarak yapılması öngörülmektedir. Bununla beraber, ayni yardım yapılmasına karar verildiği takdirde bu yardımın ulaşımı, dağıtımı ve diğer masraflarını kapsayan bölümünün (full recovery cost) nakdi olarak WFP’ye ödenmesi gerekmektedir. Genelde, nakdi yardımların yüzde 65’i ile gıda alımı yapılmakta kalan meblağ diğer masraflara kullanılmaktadır. WFP, yapılan nakdi yardımlar ile gıda alımını ihale yolu ile yapmaktadır. Açılacak ihaleler WFP’nin internet sitesinde duyurulmaktadır. 

WFP, BM’deki diğer kuruluşlarla teknik danışma ve kriz ve kalkınma konularında gıda dışındaki kaynaklar için sık sık işbirliğinde bulunmaktadır. Ayrıca, politika konularında da özellikle BM sisteminde aynı konumda bulunduğu BM Kalkınma Programı (UNDP), BM Nüfus Fonu (UNFPA) ve BM Çocuklar Fonu (UNICEF) ile daha yakın bir ilişki içindedir. Son yıllarda, WFP’nin program formatı UNDP, UNFPA ve UNICEF program süreçleri ile uyumlaştırılmaya çalışılmaktadır. Anılan kuruluşların Yönetim Kurulu başkanları EKOSOK ve BM Güvenlik Konseyi ile toplantılar yapmakta ve takip edilecek çalışma düzeni hazırlanmaktadır.

Bunların dışında,  FAO, Dünya sağlık Örgütü (WHO) ve BM Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO)  teknik yardımda bulunmakta, Uluslararası Tarımsal Kalkınma Fonu (IFAD) yatırım projelerine yardım etmekte, BM Mülteciler Yüksek Komiserliği (UNHCR) ise mültecilere yardım konusunda işbirliği yapmaktadır.

WFP, doğal afetler ve siyasi krizler gibi gıda yardımının acil tek gereksinim olmadığı birçok durumda faaliyet göstermekte ve doğal olarak diğer BM uzman kuruluşları ile işbirliğinde bulunmaktadır. İşbirliğini kolaylaştırmak için WFP, deprem, sel, savaş gibi durumlarda faaliyet gösteren BM Kriz Yönetimi Takımında da yer almaktadır.

Donör ülkeler ve operasyonlar

İlk on donör (sırasıyla ABD, AB, Japonya, Kanada, Hollanda, İngiltere, Norveç, İsveç, Almanya, Avustralya) WFP fonlarının yaklaşık yüzde 90’ınına katkıda bulunmaktadır. 31 Aralık 2005 itibariyle ABD 1,2 milyar dolar, AB 260 milyon dolar, Japonya 160 milyon dolar ve Kanada 150 milyon dolar katkıda bulunmuşlardır. Ülkemiz, 3 milyon dolar ile 2005 yılını 33. sırada tamamlamış, bununla birlikte, Irak’a yapılan yardımlarda ilk sıralarda yer almıştır.

WFP, halihazırda, 82 ülkede acil yardım ve kalkınma projesi yürütmektedir. 2005 yılında, operasyonlar sayesinde 97 milyon kişiye yardım sağlanmıştır.

WFP, Olağanüstü Yardım Programı Kategorisinde, Darfur/Sudan’da süregelen çatışma ve şiddet olaylarında,  2005 yılında 80.000 kişinin ölümüne sebep olan ve 2,5 milyon kişiyi evsiz bırakan Pakistan’daki deprem felaketinde, keza 2005 yılında dünyanın en fakir ülkesi Nijer’i vuran kuraklık ve çekirge istilasında ve 2004 yılı sonunda  Endonezya’da meydana gelen tsunami felaketinde milyonlarca insana ulaşarak hayatlarını devam ettirmelerini sağlamıştır.

Kalkınma Programı Kategorisinde de, savaş şartlarının getirdiği zorlukların yanında, 1999-2002 yıllarında son 30 yılın en kurak dönemini yaşayan Afganistan’da, mültecilere ve kuraklık yüzünden bütün varlıklarını kaybedenlere yardım etmek üzere, 337 milyon ABD Doları tutarında ve 9,2 milyon kişiye ulaşmaya yönelik bir program yürütülmektedir. Keza, tsunamiden etkilenen ülkelerde, 1,3 milyon kişiye gıda yardımı ulaştırılmış, bunun yanında, ülkelerdeki temel yapıların yeniden inşa edilmesine yönelik uzun vadeli bir program hayata geçirilmiştir.

WFP’nin ülkemiz ile ilişkileri

Esasen Türkiye, kuruluşundan itibaren WFP ile ilişki içinde olmuş ve geçmişte bu Programdan çeşitli projelerimiz için yardım sağlanmıştır. Bu çerçevede, 1968 yılında Ankara’da WFP’nin bir temsilciliği açılmıştır. Uzun yıllar Türkiye’deki çeşitli projelere katkıda bulunan WFP, anılan Temsilciliği 1998 yılında kendi kararıyla kapatmıştır.

Ülkemiz başlangıçta WFP'den yardım alan bir konumda iken, zamanla bu özelliğinden çıkmış, ancak, yardım sağlayan ülke konumuna da geçememiştir. Nitekim, tarım alanında giderek belirli bir gelişme düzeyine ulaşmamızı ve gıda sektöründe kendimize yeterli duruma gelmemezi müteakip, WFP ile ilişkilerimizin yoğunluğu da azalmıştır.

2003 yılı ülkemizin WFP ile ilişkilerinde önemli bir dönüm noktası olmuştur. WFP, Irak operasyonu öncesinde kuruluşun Ankara Temsilciliğinin Irak'a yönelik insani yardımın eşgüdümü için tekrar açılması talebinde bulunmuş ve WFP ile yapılan Temel Anlaşma çerçevesinde Ankara Temsilciliği Haziran 2003'te açılmıştır.
 
 WFP Ankara Temsilciliğinin yeniden kurulmasına imkan tanıyan sözkonusu Temel Anlaşmada, Ofisin faaliyet alanı Irak'a yönelik insani yardımlar olarak belirlenmiştir. Bu itibarla, WFP'nin Irak'a yönelik gıda yardımlarının 31 Aralık 2004 tarihi itibariyle sona ermesi üzerine, Temsilcilik işlevselliğini yitirmiştir.

WFP yetkilileriyle yapılan görüşmelerde, Program ile ülkemiz arasında başlatılan işbirliğinin Irak'a insani yardım ötesinde, diğer komşu ülkeleri de kapsayacak şekilde, genişletilerek devam etmesi konusunda mutabakata varılmıştır. Bu nedenle, Temel Anlaşmada değişiklik yapılması ihtiyacı doğmuştur. Bu çerçevede, WFP ile işbirliğimize esneklik tanıyacak ve Türkiye'nin komşularına ve bölgesine yönelik faaliyetlerinde WFP ile işbirliği yapmasına olanak sağlayacak bir "Ek Anlaşma" 25 Mayıs 2005 tarihinde imzalanmıştır.

2005 yılında WFP'ye gönüllü katkılarımızda da önemli düzeyde artış sağlanmıştır.

-Afrika'nın batısında yaşanan açlık sorunu karşısında gerekli insani duyarlılığı gösteren ülkemiz, Nijer, Mali, Moritanya, Burkina Faso, Sierra Leone ve Gine için toplam 1.800.000 ABD Doları tutarında nakdi kaynak tahsis etmiştir.

-WFP'nin "Uzun Süreli Yardım ve İyileştirme Operasyonu" çerçevesinde ülkemizce, Zimbabve için 200.000 ABD Doları, Malavi, Mozambik ve Zambiya için 100'er bin ABD Doları olmak üzere toplam 500.000 ABD Doları tutarında nakdi katkı yapılmıştır.

- Pakistan depreminde kullanılmak üzere 750.000 ABD Doları katkı sağlanmıştır.

Bu durumda, WFP'ye 2005 yılında toplam 3.050.000 ABD Doları tutarında katkı sağlanmış bulunmaktadır. 

Keza, 2004 yılında, WFP aracılığı ile Tacikistan’a 150.000 ABD Doları tutarında gıda yardımı yapılmıştır.

WFP’ye 2006 yılında da katkılarımız aynı yoğunlukta devam etmektedir. Temmuz 2006 itibariyle, WFP’ye 1.200.000 ABD Doları katkıda bulunmuş olan ülkemiz, WFP Donör ülkeleri arasında 33. sırada bulunmaktadır.

WFP, esasen, 1993 yılından beri Türkiye’den değişik miktar ve meblağlarda bakliyat, buğday unu, buğday, bitkisel yağ, yüksek kalorili bisküvi ve bulgur satın almış ve bu malzemeyi Orta ve Uzak Doğu, Balkanlar, Kafkaslar ve Afrika’nın tüm bölgelerine acil gıda yardımı sevkiyatında kullanmıştır. Diğer bir deyişle, Türkiye, WFP’nin geleneksel tedarikçisi olarak tanımlanmaya başlamıştır.

(*) Aday Meslek Memuru, Çok Taraflı Ekonomik İşler Genel Müdür Yardımcılığı, Dışişleri Bakanlığı